معیارهای ارزشمندی انسان از دیدگاه أمیرالمؤمنین (ع)

به گزارش خبرگزاری حوزه، أمیرالمؤمنین امام علی علیه السلام در نهج البلاغه نکاتی درباره «معیار ارزش انسانها» بیان می کنند که تقدیم شما فرهیختگان می شود:

حکمت ۸۱:

«قِیمَةُ کُلِّ امْرِئٍ مَا یُحْسِنُهُ.»

ترجمه:

ارزش هر کس چیزی است که نیکویش می داند.

شرح:

معیار ارزش انسان:
امام(علیه السلام) ارزش هر انسانی را در این عبارت حکیمانه کوتاه به روشنی بیان کرده است می فرماید: «قیمت و ارزش هر کس به اندازه کاری است که می تواند آن را به خوبی انجام دهد»; (قِیمَةُ کُلِّ امْرِئ مَا یُحْسِنُهُ).
اشاره به این که حسب و نسب، مقام و مال و پست های اجتماعی و رسمی هیچ کدام دلیل بر ارزش انسان نیست. ارزش واقعی انسان را کارهای مهمی تشکیل می دهد که از عهده آن بر می آید. جراحی بسیار ماهر، معلمی شایسته، شاعری توانا، نویسنده ای قوی و فقیهی ماهر که می تواند مردم را به احکام الهی آشنا سازد ارزش آنها به قدر همان کاری است که به خوبی از عهده آن بر می آیند. نه تنها در نزد مردم چنین است، در نزد خداوند هم کسانی قیمت و ارزش دارند که اعمال شایسته تر و مجاهدت های بیشتر و اصلاحات بهتری انجام می دهند.

برای این حدیث شریف جز آنچه در بالا آمد تفسیرهای دیگری هم شده است. بعضی گفته اند منظور از «مایُحْسِنُهُ» علم و دانش هایی است که شخص دارد، بنابراین ارزش هر انسان به مقدار معرفت و علم و دانشی است که به خوبی آن را فرا گرفته است. بعضی این دو را با هم آورده اند: معرفت بالا و عمل با ارزش. برخی دیگر تفسیر چهارمی برای این حدیث شریف ذکر کرده اند و «ما یحسنُهُ» را به معنی احسان و نیکوکاری تفسیر نموده گفته اند: ارزش هر کس به اندازه احسان و نیکوکاری اوست.
گرچه جمع بین هر چهار تفسیر در مفهوم جمله امکان پذیر است، زیرا استعمال لفظ در بیش از یک معنا کاملاً بی مانع است; ولی تفسیر اول صحیح تر و مناسب تر به نظر می رسد. شاهد این سخن حدیث زیبایی است که امام جواد(علیه السلام) از پدرانش از امیرمؤمنان(علیهم السلام) نقل کرده است که فرمود: «چهار سخن را من گفتم و خداوند متعال تأیید آن را در کتابش نازل فرمود. من گفتم: «الْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ فَإِذَا تَکَلَّمَ ظَهَرَ; شخصیت انسان در زیر زبانش نهفته است هنگامی که سخن بگوید آشکار می شود». خداوند این آیه را نازل فرمود: «(وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ فِی لَحْنِ الْقَوْلِ); منافقان را از طرز سخنانشان می شناسی».

من گفتم: «فَمَنْ جَهِلَ شَیْئاً عَادَاهُ; کسی که نسبت به چیزی جاهل است با آن دشمنی می کند». خداوند این آیه را نازل فرمود: «(بَلْ کَذَّبُوا بِما لَمْ یُحِیطُوا بِعِلْمِهِ); آنها (دشمنان) چیزی را که از آن آگاهی نداشتند تکذیب کردند».
نیز گفتم: «قَدْرُ أَوْ قِیمَةُ کُلِّ امْرِی مَا یُحْسِنُ; ارزش هر انسانی به اندازه چیزی است که به خوبی انجام می دهد». خداوند این آیه را در قصه طالوت نازل کرده: «(إِنَّ اللّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَةً فِی الْعِلْمِ وَالْجِسْمِ); خداوند او (طالوت) را بر شما برگزیده و از نظر علم و جسم او را افزایش داده است».
و نیز گفتم: «الْقَتْلُ یُقِلُّ الْقَتْلَ; کشتن (قصاص) کشتن را کم می کند» خداوند این آیه را نازل فرمود: «(وَلَکُمْ فِی الْقِصاصِ حَیاةٌ یا أُولِی الاَْلْبابِ); قصاص مایه حیات و زندگی شماست ای صاحبان مغز و خرد».(۱)

مرحوم سیّد رضی بعد از ذکر این گفتار حکمت آمیز جمله ای بیان کرده که نشان می دهد تا چه اندازه این سخن حکیمانه در دل و جان این مرد فصیح و بلیغ تأثیر گذاشته می گوید: «این از کلماتی است که قیمتی برای آن تصور نمی شود و هیچ سخن حکیمانه ای هم وزن آن نیست و هیچ سخنی نمی تواند هم ردیف آن قرار گیرد»; (قالَ الرَّضیُ: وَهِی الْکَلِمَةُ الَّتی لا تُصاب لَها قیمَةٌ، وَلا تُوزَنُ بِها حِکْمَةٌ، وَلا تُقْرَنُ إلَیْها کَلِمَةٌ).(۲)

پی نوشت:
(۱). شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۷، ص ۳۸۲; بحارالانوار، ج ۱، ص ۱۶۵، ح ۵.
(۲). سند گفتار حکیمانه: این کلام بسیار پربار و گرانبها را جماعتی قبل از سیّد رضی نقل کرده اند و آن را فوق العاده ستوده اند از جمله اینکه در کتاب مصادر نهج البلاغه آمده است مرحوم سیّد رضی نخستین کسی نیست که این سخن حکمت آمیز را ستوده و به اهمیت آن پی برده و به ارزش آن اشاره کرده است پیش از او ابوعثمان جاحظ در دو جا از کتاب البیان والتبیین خود آن را آورده است سپس افزوده که اگر در این کتاب جز همین کلمه حکمت آمیز نبود آن را کافی و شافی و مجزی و مغنی می یافتی... و بهترین کلام کلامی است که مقدار کم آن از مقدار زیاد انسان را بی نیاز کند و مفهوم آن ظاهر و آشکار باشد و خداوند متعال لباس جلالت و پوسته ای از دانش مطابق نیت صاحب و تقوای قائلش بر آن پوشانده باشد ... . سپس صاحب مصادر از ابن عبدالبَرّ در کتاب جامع بیان العلم نقل می کند که سخن علی بن ابی طالب(علیه السلام) «قِیْمَةُ کُلُّ أمرء ما یُحْسِنُهُ» احدی بر او در این سخن پیشی نگرفته و هیچ گفتاری برای تشویق بر طلب علم از این سخن مؤثرتر نیست. سپس مصادر نهج البلاغه افزوده که بسیاری از شعرا همین سخن را گرفته اند و در اشعار خود از آن بهره برده اند. (مصادر نهج البلاغه، ج ۴، ص ۶۹ و ۷۰)

منبع: کتاب پیام امام امیر المومنین (علیه السلام)، شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه